Beïnvloeding van de rechter

Inleiding

Er wordt wat af geprocedeerd.

Dat zou het gevolg (kunnen) zijn van de toenemende mondigheid. Mensen willen hun (juridisch) gelijk halen. Daarbij komt dat het aantal regels lijkt toe te nemen, regels die niet altijd voor zich spreken en dus aanleiding kunnen geven tot soms hevige debatten. De rechterlijke macht heeft het zwaar te verduren. De werkdruk is hoog, de uitspraken worden niet altijd (goed) begrepen en soms in de media breed uitgemeten.
Dat alles neemt niet weg dat we tevreden mogen zijn, niet alleen met (de kwaliteit van) onze rechters, maar ook met ons rechtssysteem.
Rechters hakken immers knopen door als partijen er niet (goed) zelf uitkomen.

In een procedure doen beide partijen hun best om hun eigen standpunt zo goed mogelijk voor het voetlicht te brengen en de rechter te overtuigen van hun gelijk.
Het oordeel van de rechter wordt echter niet alleen beïnvloed door wat partijen in hun processtukken stellen. Tijdens een mondelinge behandeling, zoals een comparitie van partijen of een pleidooi, ontstaat interactie tussen de partijen en de rechter. Een dergelijke interactie ontstaat ook tijdens een door de rechter afgenomen getuigenverhoor. Hoe is de non-verbale communicatie van de getuige, spreekt hij zichzelf tegen, hapert hij regelmatig? Factoren die van invloed kunnen zijn op de geloofwaardigheid van de verklaring.

De uitspraak van 31 oktober 2014 is van belang, omdat de Hoge Raad bijzondere eisen stelt aan de mondelinge behandeling en met name in het geval (één van) de rechter(s) die de mondelinge behandeling heeft (hebben) bijgewoond, om wat voor reden dan ook niet in staat is om uiteindelijk in de zaak (mede) te beslissen. Een reden kan bijvoorbeeld zijn ernstige ziekte,  overlijden of het terugtreden als rechter.

De rechtsregel

In de door de Hoge Raad beslechte kwestie was (in een onteigeningszaak) de situatie ontstaan dat van de drie rechters die de mondelinge behandeling hadden bijgewoond, er één niet in staat was om mede het uiteindelijke vonnis te wijzen. Dat betekende dat er een “nieuwe” rechter werd ingeschakeld die met de twee andere rechters het vonnis wees. In dat vonnis werd de (reden van de) rechterswisseling vermeld.

Over deze gang van zaken werd bij de Hoge Raad geklaagd. En met succes!

De Hoge Raad stelt voorop dat het – niet onbegrensde – recht van partijen hun standpunten mondeling ten overstaan van de rechter uiteen te zetten, een fundamenteel beginsel van burgerlijk procesrecht is.

Vervolgens overweegt de Hoge Raad:
“Een rechterlijke beslissing die mede wordt genomen op de grondslag van een voorafgaande mondelinge behandeling (daaronder begrepen een comparitie van partijen of pleidooi in dagvaardingszaken) behoort, behoudens bijzondere omstandigheden, te worden gegeven door de rechter(s) ten overstaan van wie die mondelinge behandeling heeft plaatsgevonden, teneinde te waarborgen dat het verhandelde daadwerkelijk wordt meegewogen bij de totstandkoming van die beslissing.”

Na te hebben vastgesteld dat de mondelinge behandeling in civiele procedures steeds belangrijker is geworden, onderstreept de Hoge Raad dat belang nog eens door de volgende overweging:
“Mondelinge interactie tussen partijen en de rechter ter zitting kan van wezenlijke invloed zijn op de oordeelsvorming van de rechter en kan niet altijd volledig in een proces-verbaal worden weergegeven, nog daargelaten dat het opmaken van een proces-verbaal niet in alle gevallen wettelijk is voorgeschreven.”

Omdat de Hoge Raad zich realiseert dat niet altijd aan het eerder geciteerde uitgangspunt tegemoet kan worden gekomen, verlangt de Hoge Raad dat partijen voorafgaand aan de uitspraak over de desbetreffende situatie worden geïnformeerd. Dit onder opgaaf van de reden(en) voor de vervanging en onder opgave van de beoogde uitspraakdatum.
In dat geval, zo vervolgt de Hoge Raad, kan elk van de betrokken partijen vragen om een nadere mondelinge behandeling ten overstaan van de rechter(s) door wie de uitspraak zal worden gewezen.
Een dergelijk verzoek mag niet worden afgewezen, als er niet tijdig een proces-verbaal van de eerdere mondelinge behandeling is opgemaakt en aan partijen ter beschikking is gesteld. Is dat laatste wel het geval, dan kan de rechter het verzoek in het belang van een voortvarende procesvoering afwijzen. Een dergelijke beslissing moet dan wel goed worden gemotiveerd.

Zo duidelijk heeft de Hoge Raad over deze materie nog niet eerder beslist. Sterker: de Hoge Raad overweegt uitdrukkelijk dat hiermee wordt teruggekomen van eerdere, al wat oudere rechtspraak.

Dilemma

In de hier bedoelde situatie moeten partijen en hun raadslieden zich afvragen of zij er belang bij hebben aan te sturen op een nieuwe mondelinge behandeling.
Dat levert wel een dilemma op, al was het maar omdat het de vraag is of  partijen daar in een concreet geval iets mee opschieten.  Een door de rechter gehonoreerd verzoek om een nieuwe behandeling, zal in ieder geval leiden tot vertraging van de procedure en tot meer kosten (die niet op de rechterlijke instantie kunnen worden afgewenteld).
Er zal dus een afweging moeten worden gemaakt. Hoe die uitpakt, zal wellicht mede afhangen van hetgeen tijdens de eerdere mondelinge behandeling aan de orde is geweest en van de wijze waarop dat in het proces-verbaal van de zitting is opgenomen.
Hoe het ook zij: een belangwekkende uitspraak, omdat het nog eens duidelijk maakt dat rechters zich bij hun oordeelsvorming niet alleen laten leiden door feitelijke en juridische argumenten.