Zouden smartphones binnen het strafrecht bijzondere bescherming moeten krijgen?
In de laatste twee jaar waren er in Nederland en België veel ontwikkelingen op het gebied van inbeslagname van gegevensdragers. Het staat buiten kijf dat de inbeslagname en het uitlezen van een ‘gegevensdrager’, zoals een smartphone, een inmenging vormt in de fundamentele rechten en vrijheden, zoals het recht op privacy en het eigendomsrecht.
De Nederlandse en Belgische hoogste rechters willen alleen niet zo ver gaan dat de inbeslagname en het uitlezen van een smartphone een ernstige inmenging in het recht op privacy vormt, waarvoor altijd toestemming van een rechter is vereist. Het Hof Arnhem-Leeuwarden beschouwde recentelijk in een ietwat bevreemdend arrest dat de inbeslagname van een smartphone door een opsporingsambtenaar, waarbij video’s en afbeeldingen worden uitgelezen, slechts als een beperkte inbreuk op het recht op privacy.
De Belgische promovenda Sofie Royer en ikzelf zijn meer principieel van mening dat de inbeslagname en het uitlezen van een smartphone altijd een ernstige inmenging vormt op het recht op privacy van de eigenaar van de gegevensdrager. Gegevensdragers zoals smartphones bevatten immers heel uiteenlopende privacygevoelige informatie, zoals foto’s, video’s, privéberichten en locatiegegevens. Daarom moet de wetgever gegevensdragers in het strafrecht bijzondere bescherming bieden en hiervoor bijzondere regels maken. In ons artikel ‘Naar een nieuwe regeling voor beslag op gegevensdragers’ doen we kortgezegd de volgende vier suggesties aan de Belgische en Nederlandse wetgever.
1. Onderscheid beslag- en de doorzoekingsbevoegdheid
Een aparte inmenging in de rechten en vrijheden van de betrokkene vindt enerzijds plaats bij de inbeslagname van gegevensdragers en anderzijds bij het uitlezen van de gegevensdragers door een opsporingsambtenaar of IT-specialist. Dit onderscheid bestaat vooralsnog niet duidelijk in de huidige wetgeving. Wij stellen de eis van een rechterlijk bevel voor, in ieder geval bij het uitlezen en onderzoeken van de gegevensdragers. Een schriftelijke motivering en proportionaliteitstoets is bovendien op zijn plaats.
2. Invulling proportionaliteitsvereiste
Het Belgische en Nederlandse regime voor de inbeslagname van gegevensdragers geven onvoldoende invulling aan het proportionaliteitsvereiste. Dit is problematisch vanwege de hoeveelheid gegevens die tegenwoordig op gegevensdragers is opgeslagen. De noodzakelijkheidstoets voor de inbeslagname moet tweeledig zijn. Ten eerste mogen slechts die gegevensdragers in beslag worden genomen die noodzakelijk zijn voor de waarheidsvinding in strafzaken. Ten tweede mogen slechts gegevens die noodzakelijk zijn voor de strafprocedure, worden onderzocht (behoudens eventueel enkele uitzonderingen). Het zoekingsbevel of de machtiging moet voldoende precies zijn met betrekking tot de onderzochte feiten, verdachte personen en te doorzoeken data.
3. Voldoende rechtelijke controle achteraf
Als er geen rechterlijke machtiging aan de inbeslagname en het uitlezen van gegevensdragers voorafgaat, is een effectieve a posteriori rechterlijke toets onontbeerlijk. Om die rechterlijke controle mogelijk te maken, moet – voor zover dit nog niet gebeurt – een duidelijke inventaris van alle inbeslaggenomen goederen en gegevens worden opgesteld. De beslagene moet ook over een procedurele mogelijkheid beschikken om persoonlijke gegevens die niet relevant zijn voor de strafprocedure, terug te krijgen. In het conceptwetsvoorstel tot wijziging van Boek 2 van het Nederlandse Wetboek van Strafvordering wordt hierover een regeling voorgesteld. In België geldt de procedure voor de opheffing van het beslag op fysieke goederen ook voor gegevens en gegevensdragers, maar bestaat onduidelijkheid over de precieze toepassing.
4. Richtlijnen voor inbeslagname en bewaring van gegevensdragers en digitaal bewijs
In België bestaat geen openbare richtlijn op nationaal niveau voor de inbeslagname van gegevensdragers. Een richtlijn voor de inbeslagname van gegevensdragers moet beter tot uitdrukking brengen hoe met digitaal bewijs moet worden omgesprongen en welke precieze stappen speurders zouden moeten doorlopen. Een uiteenzetting van het regime voor de inbeslagname van voorwerpen voldoet niet, vanwege de specifieke eisen van digital forensics, die bijvoorbeeld verschillen voor smartphones en computers. Zo rijzen er ook prangende vragen over digitaal forensisch onderzoek waarbij computersystemen blijven aanstaan en wanneer de gegevens zich in de cloud bevinden. De wetgever zou hier dan ook meer aandacht aan moeten besteden.
