Advocaten Shell en Damen gebruiken verschoningsrecht voor stagnatie onderzoek

Het beroepsgeheim van advocaten is een groot goed – laat daar geen misverstand over bestaan, zeggen Esther Sachs, recherche-officier bij het Functioneel Parket en Bert Langerak, directeur Opsporing bij de FIOD. Advocaten hebben de plicht de geheimen van hun cliënten te bewaken, dat hoort bij een goed functionerende rechtsstaat.

Toch zitten de regels en procedures rond het beschermen van dit beroepsgeheihttps://www.nrc.nl/nieuws/2019/06/06/beroepsgeheim-remt-fraudezaken-a3962929m of ‘verschoningsrecht’ de afhandeling van grote fraude- en corruptiezaken in de weg, zeggen zij. Niet één keer, maar steeds vaker en steeds hinderlijker. Zelfs zodanig dat grote strafzaken jaren vertraagd kunnen worden of niet eens kunnen worden opgepakt.

En dus wil het duo de noodklok luiden. „We moeten met alle betrokkenen naar een uitweg zoeken”, zegt Sachs, wiens taak het is om in grote – vaak financiële – opsporingsonderzoeken strategische beslissingen te nemen, onder meer over hoe om te gaan met advocaten en bedrijfsjuristen die claimen dat allerlei in beslag genomen documenten vanwege het beroepsgeheim niet gebruikt mogen worden.

Dat is steeds vaker het geval. „Het verschoningsrecht schept de gelegenheid om enorme vertragingen in een onderzoek te brengen”, zegt Sachs. „Het is nu zo geregeld dat als een bedrijf claimt dat het beroepsgeheim in het geding is, we alles uit onze handen moeten laten vallen totdat een rechter-commissaris de vraag beantwoord heeft of dat een terechte claim is.”

Eindeloos proces

Dat levert onwerkbare situaties op, zegt Langerak. Bijvoorbeeld als er grote digitale bestanden in beslag worden genomen, soms wel honderdduizenden mails, documenten en contracten. „Het komt voor dat de advocaat van het bedrijf vervolgens zegt: filter alles waarop staat ‘notaris’, ‘advocaat’, of ‘vertrouwelijk’ er maar uit – dat valt onder het beroepsgeheim en mogen jullie niet gebruiken. Die claim kan het begin zijn van een eindeloos proces, waarbij mail voor mail, contract voor contract, bekeken moet worden of de advocaat hierin gelijk heeft.”

Sachs: „Over dit soort zaken moet in Nederland de rechter-commissaris beslissen. Als die beslissing er eenmaal is, kunnen partijen nog in cassatie. Er zijn voorbeelden waarin zo’n procedure jaren heeft geduurd. Het komt voor dat wij als Openbaar Ministerie een potentiële grote zaak niet aanpakken zoals we zouden willen, om maar niet met een bedrijf in deze discussie over verschoningsrecht te verzanden.”

Sachs pleit er daarom voor dat een beroep op het verschoningsrecht goed onderbouwd moet worden. „Het is in ieders belang om snel duidelijkheid te verkrijgen. Dat begint met een onderbouwing door de verdachte dat van verschoningsrecht sprake is.” Dat kan ook in het belang van de betrokken bedrijven zijn, zegt Langerak. „Een inval komt meestal in het nieuws, en daarna blijft een zaak maanden of langer liggen omdat er achter gesloten deuren wordt geprocedeerd over de in beslag genomen stukken.”

Volgens OM en FIOD spelen in vrijwel alle grote fraude-onderzoeken discussies over verschoningsrecht. Namen van betrokken bedrijven willen zij niet noemen, maar een aantal gevallen is bekend. Zo bleek uit eerder onderzoek van NRC dat het strafrechtelijk onderzoek naar scheepsbouwer Damen Shipyards – dat wordt verdacht van omkoping in het buitenland – al zeker twee jaar vast zit.

Lees ook Shell en Damen blokkeren onderzoeken

De reden: bij de inval stuitte de FIOD op een groot aantal mappen waarop stond ‘client privileged’. Oftewel: de informatie uit deze map mag niet gebruikt worden, omdat een advocaat ernaar gekeken heeft. Sindsdien lopen er discussies over de bruikbaarheid van het bewijsmateriaal tussen het OM en Damen, dat hiervoor de als zeer onbuigzaam bekend staande advocaten van het kantoor Wladimiroff heeft ingehuurd.

En dan is er de zaak tegen Shell, dat wordt verdacht van het betalen van circa 1 miljard euro aan steekpenningen in Nigeria, samen met het Italiaanse oliebedrijf Eni. In Milaan – waar al maanden een Italiaanse strafzaak loopt, ongehinderd door discussies over het Nederlandse beroepsgeheim – zingt rond dat het Nederlandse onderzoek naar Shell ernstig vertraagd is door discussies bij de rechter-commissaris over de reikwijdte van het verschoningsrecht.

De reden: Shell claimt dat veel van de stukken die de FIOD bij een inval op het hoofdkantoor in Den Haag begin 2016 in beslag nam onder het beroepsgeheim van de zogeheten ‘interne juristen’ van het oliebedrijf vallen. En dat die dus niet gebruikt mogen worden.

Desgevraagd zegt een woordvoerder van het OM daarover: „Zoals in bijna alle grote fraudezaken, speelt ook in dit onderzoek verschoningsrecht een rol. Het OM en Shell hebben een verschil van inzicht over de reikwijdte ervan. Tussen de betwiste stukken zit materiaal dat naar het oordeel van FIOD/OM relevant is voor een goede beoordeling van de zaak.”

Cruciaal is daarbij de status van de bedrijfsjuristen van Shell. Zijn die vergelijkbaar met advocaten, waardoor alles wat zij aanraken onder het beroepsgeheim valt, zoals Shell stelt? Of zijn zij gewone werknemers wier mails en papieren door de FIOD bekeken mogen worden, als daar aanleiding toe is?

Het antwoord op die vraag is doorslaggevend, niet alleen vanwege de verdere vertraging die het Nederlandse onderzoek kan oplopen. Zonder dit bewijsmateriaal kan de hele zaak tegen het Shell-management in Nederland averij oplopen.

Hopen op Milaan

Het OM: „Na afronding van de verschoningsrecht-procedures zal het OM de definitieve beslissing nemen over de vervolging van Shell en/of enkele van haar (voormalig) leidinggevenden in Nederland. De discussie rond de reikwijdte van het verschoningsrecht voor bedrijfsjuristen is ook van belang voor het antwoord op de vraag in hoeverre leidinggevenden van Shell kunnen worden vervolgd.”

Volgens het OM speelt deze discussie al sinds het begin van het Nederlandse onderzoek, maar loopt hierover pas sinds begin dit jaar een procedure bij de rechter-commissaris. „Dat hadden we achteraf gezien eerder kunnen doen,” zegt een woordvoerder.

Totdat er duidelijkheid is, moeten FIOD en OM op hun handen zitten en hopen op de Italianen, die in Milaan Shell en vier verdachte (oud-)werknemers veroordeeld proberen te krijgen.

Daarover zegt het OM: „In afwachting van de procedures over het verschoningsrecht, blijft het Nederlandse OM de Italiaanse autoriteiten – met wie in 2016 een Joint Investigation Team (JIT) is gevormd – onverminderd ondersteunen in hun procedures tegen de verdachte bedrijven en (voormalige) werknemers.”