Schadeveroorzakers vinden het vaak lastig excuses aan te bieden uit angst om aansprakelijkheid te erkennen en aan lastige juridische consequenties vast te zitten. Zo weigerde premier Rutte om namens het kabinet excuses aan te bieden voor het Nederlandse slavernijverleden. Maar is die angst om aansprakelijkheid te erkennen door excuses aan te bieden ook terecht? Lianne Wijntjens onderzocht op welke wijze het aanbieden van excuses door een juridische procedure kan worden belemmerd of juist gestimuleerd. Ze schreef het proefschrift ‘Als ik nu sorry zeg, beken ik dan schuld?’ en promoveerde daar afgelopen vrijdag op.

Excuses maken en sorry zeggen door bestuurders en overheden is een zeer relevant onderwerp. Waarom koos u daarvoor?
‘Als je media volgt met dat oog, zie je vaak gekonkel over het aanbieden van excuses. Vaak gebeurt het veel te laat, zie bijvoorbeeld de NAM over de aardbevingsschade door gasboringen, het is dan too little, too late. Soms bieden mensen, instanties, bedrijven of overheden ook geen excuses aan, omdat ze dan denken dat ze schuld en aansprakelijkheid erkennen. Daar is veel onduidelijkheid over en dat wilde ik ophelderen.’

Was er al eerder onderzoek naar gedaan?
‘Ja, vooral naar de sociaalpsychologische kant en de verwerking van excuses, de omstandigheden en wanneer ze effectief zijn. Internationaal is er ook onderzoek gedaan naar de werking in de juridische context: wat zijn de positieve gevolgen van excuses? Er blijken dan minder snel juridische procedures te worden aangespannen door nabestaanden en eerder schikkingen te worden getroffen. Wat nog ontbrak is juridische literatuur: kunnen excuses tot aansprakelijkheid leiden?’

U richtte zich op de civiele procedure en de medische tuchtprocedure. Het onderzoek bestond dus uit sociaalpsychologisch en juridisch literatuuronderzoek, een jurisprudentieanalyse van 3938 uitspraken, een observatieonderzoek en een interviewstudie. Je hebt vooral onderzoek gedaan naar zaken in de medische wereld, niet bij overheden?
‘In het empirische deel van het onderzoek keek ik naar civiele procedures over medische aansprakelijkheid en medische tuchtzittingen. Dat was inderdaad erg gericht op de medische context. Het literatuuronderzoek en de jurisprudentieanalyse waren breder. Kijk je naar het geheel dan geldt ook voor overheden dat zij civielrechtelijk aansprakelijk kunnen worden gesteld.’

U onderzocht hoe een juridische procedure het aanbieden van excuses kan belemmeren of juist stimuleren. Wat waren uw bevindingen?
‘Uit de jurisprudentieanalyse bleek dat het niet vaak voorkomt dat het aanbieden van excuses leidt tot erkenning van aansprakelijkheid. Er waren maar twee zaken waarbij de rechter dat aannam, maar daar ging het om hele specifieke omstandigheden. Er werden excuses aangeboden door een professionele partij, zoals een juridisch dienstverlener. De ontvanger van excuses mag meer betekenis aan die excuses geven, omdat het gaat om een professionele partij die ze aanbiedt, oordeelde de rechter. Hier speelt de wilsvertrouwensleer: als excuses worden aangeboden, kun je dat als excuus menen, maar de ontvanger kan het ook als erkenning van aansprakelijkheid opvatten. De opvatting van de ontvanger gaat dan voor. De rechter keek niet alleen of de ontvanger erop vertrouwde, maar ook of hij er ook op mocht vertrouwen. De rechter oordeelt bijna nooit dat er bij excuses sprake is van erkenning van aansprakelijkheid, dus de juridische drempel is verwaarloosbaar. Anderzijds is er toch een kleine kans. Als je die kleine kans zou willen wegnemen pleit ik voor de introductie van een wettelijke uitlegregel. Die zou moeten inhouden dat excuses niet mogen worden opgevat als een erkenning van aansprakelijkheid. Schadeveroorzakers worden dan gestimuleerd om excuses aan te bieden.’

En dat heeft positieve gevolgen?
‘Als je een aanbieder beschermt, werpt dat een schaduw over het proces ervoor. Als aanbieders van excuses in het voortraject niet bang zijn voor juridische consequenties, heeft dat positieve gevolgen. Het bleek niet alleen een matigende omstandigheid bij de oplegging van een maatregel in medische tuchtprocedures, maar ook bij immateriele schadevergoeding in civiele procedures. In die procedures zijn veel voorbeelden te vinden dat excuses als een positieve omstandigheid worden meegenomen door de rechter. Dat geldt eveneens bij aansprakelijkheidszaken. Ik heb geen specifieke voorbeeld gevonden dat een overheid aansprakelijk werd gehouden enkel op basis van excuses. Is het dan generaliseerbaar? Ja, in feite gaat het om dezelfde norm die aan procedure ten grondslag ligt.’

Heb je ook onderzoek gedaan naar hoe overheden ermee omgaan?
‘Ik heb bijna 4000 zaken bekeken. Als excuses een rol spelen, dan heb ik die geanalyseerd. Er zijn dus weinig zaken waarin excuses je worden tegengeworpen, die kans is verwaarloosbaar. Ik heb veel zaken in het aansprakelijkheidsrecht gevonden. Wilsvertrouwensleer is een algemeen verbintenisrechtelijk leerstuk. Dat betekent dat ook de overheid in een dergelijk geval aansprakelijk kan worden gehouden. Die constructie verandert niet. Ik heb geen voorbeeld gevonden van een zaak waarin door een overheid aangeboden excuses volgens de rechter mochten worden opgevat als een erkenning van aansprakelijkheid. Er is wel één zaak, waarbij een overheidsinstantie excuses aanbiedt. Dat is een zaak, waarin ouders drie uithuisgeplaatste kinderen vonden dat de staat onrechtmatig jegens hen hadden gehandeld. De Raad voor de Kinderbescherming had mondeling en schriftelijk excuses aangeboden, maar daarmee geen civielrechtelijke aansprakelijkheid erkend, vond de rechter. Slechts in twee zaken vond ik wel een erkenning van aansprakelijkheid na excuses, maar geen enkel geval bij een overheidsinstantie. Dat is een indicatie dat rechters de overheidsstatus niet beslissend vinden.’

Je hebt alle civiele rechtspraak op de zoektermen ‘excuses’ en ‘aansprakelijkheid’ bekeken, dus of overheden bieden nooit excuses aan of ze zijn nooit aansprakelijk verklaard.
‘Dat is inderdaad de vraag. Maar als ze excuses aanbieden, blijkt dat juridische procedure kunnen worden voorkomen. Bij deze ene zaak is het dus wel voorgekomen, maar leidde het alsnog niet tot aansprakelijkheid.’

Wat is de hoofdconclusie van je onderzoek?
‘Dat er maar een hele kleine kans is dat juridische consequenties volgen na excuses en dat dit niet opweegt tegen de positieve gevolgen van excuses. Het is goed voor de emotionele verwerking van de slachtoffers, excuses blijken herstelbevorderend en de-escalerend voor het conflict. Dat is niet alleen voor het slachtoffer van belang, maar ook voor de aanbieder van excuses, want het voorkomt juridische procedures. En als daar dan toch toe komt, heb je toch al je excuses aangeboden. Dat werkt in jouw voordeel. Het werkt niet nadelig.’

En wat zijn je aanbevelingen?
‘Een specifieke aanbeveling is die uitlegregel. Verder doe ik ook een aanbeveling over de juridische procedure: hoe kun je het als rechter tot excuses laten komen? Je kunt mediation-achtige technieken toepassen tijdens de zitting. Als je bijvoorbeeld tijdens de zitting aan de normschender vraagt om te reflecteren op zijn eigen gedrag. Had u het nu anders gedaan? Dan lokt dat het aanbieden van excuses uit. En in dat stadium is dat nog heel belangrijk. Civiele rechters doen dat te weinig, er zou tijdens de zitting dus meer aandacht moeten zijn voor de immateriële behoeften van de procespartijen.’

Je presenteert de uitlegregel, maar moet die altijd worden toegepast? Wanneer is die handig?
‘Ik introduceer die regel, zodat je excuses nooit als aansprakelijkheid worden opgevat. De rechter kan aan de hand van de feiten dan nog wel tot een aansprakelijkheidsoordeel komen. Ook kun je met excuses belangrijke feiten erkennen en dit kan de rechter meenemen, maar aansprakelijkheid staat door de excuses niet vast, want dat is geblokkeerd door de uitlegregel.’

Wordt een dergelijk excuus met uitlegregel dan niet als ‘gratuit’ opgevat door nabestaanden?
‘Excuses moeten een beetje wrijven, je moet wel een beetje verantwoordelijkheid nemen. Maar we moeten vermijden dat met de wilsvertrouwensleer excuses tot aansprakelijkheid leiden en geen excuses tot niet-aansprakelijkheid. Als de feiten aansprakelijkheid onderbouwen, dan staan excuses aansprakelijkheidsstelling niet in de weg. De feiten die worden erkend tijdens de excuses kunnen vast komen te staan in de procedure. De rechter bepaalt dan de aansprakelijkheid, die wordt niet alleen gedragen door excuses. Er is dus een tussenweg gevonden. Je neemt verantwoordelijkheid met excuses, maar men moet het wel durven. Aansprakelijkheid moet het niet in de weg staan.’

Is het niet zo dat bestuurders liever geen excuses aanbieden, niet zozeer vanwege aansprakelijkheid, maar omdat ze dan ook hun eigen falen toegeven?
‘Uit eerder empirisch onderzoek blijkt dat de angst voor aansprakelijkheid niet de enige factor is om excuses niet aan te bieden: ook schaamte of fouten niet willen erkennen spelen een grote rol. Ik zag ook bij artsen dat als er iets fout gaat, zij dat in de eerste fase ontkennen. Dat is logisch, want het besef moet nog indalen, je wilt het niet, zeker niet als er grote belangen spelen. Mijn advies aan bestuurders is dat je daarna toch nog je excuses kunt aanbieden. Wees daar niet bang voor. Het kan even tijd nodig hebben, maar doe het wel. Een andere tip is dat er verschillende manieren zijn van excuses: je kunt grote verantwoordelijkheid nemen, je hebt echt iets fout gedaan en wilt ook schade vergoeden. Maar wat ook kan: je vindt het heel erg wat er is gebeurd en wilt alles in het werk stellen om erachter te komen hoe het heeft kunnen gebeuren. Of je kunt zeggen: als er iets fout is gegaan, dan bied ik excuses aan. Dat werkt sowieso beter dan meteen ontkennen. Je neemt dan als het ware een voorschot op het aanbieden van excuses. Dat zie ik namelijk vaak bij overheden: blijven ontkennen tot onomstotelijk vaststaat dat het jouw schuld is en dan pas excuses aanbieden. Dat is zonde. Er is dan al heel veel kapot gemaakt.’