Met het lokale enquêterecht zou de gemeenteraad alle feitelijke informatie boven water moeten kunnen krijgen. Uit het proefschrift, De functionele waarde van het lokale enquêterecht, blijkt echter dat het lokale enquêterecht deze verwachting niet volledig waarmaakt, als gevolg van de regeling in de Gemeentewet die, zeker in vergelijking met de regeling van het parlementaire enqueterecht, buitengewoon summier is.

Het lokale enquêterecht is ingevoerd met de dualisering van het gemeentebestuur in 2002. Dit controle-instrument geeft de gemeenteraad vergaande onderzoeksbevoegdheden, zoals het vorderen van informatie en het horen van getuigen onder ede. Met name de grote inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van getuigen maakt dat het instrument proportioneel moet worden gebruikt, dus alleen wanneer de informatie niet op een andere manier kan worden verkregen. Deze bedoeling is echter niet gewaarborgd in de regeling in de Gemeentewet. De wetgever heeft het nader regelen van het lokale enquêterecht overgelaten aan de gemeenteraden zelf, wat in de praktijk leidt tot onduidelijkheid over de precieze reikwijdte van de bevoegdheden.

Desondanks wordt het lokale enqueterecht wel met enige regelmaat gebruikt over uiteenlopende onderwerpen, van de aanleg van een metrolijn (Amsterdam), de organisatie van het openbaar onderwijs (Groningen) tot de vergunningverlening voor een geitenstal (Landerd). Wat opvalt, is dat met name de grotere gemeenten – relatief – vaker gebruik maken van dit instrument. Met name in kleinere gemeenten vormen de kosten een reden om af te zien van het houden van een lokale enquête. Het voornaamste argument om een lokale enquête te houden is waarheidsvinding: het achterhalen van alle feitelijke informatie. In zoverre voldoet het instrument aan de verwachting van de wetgever. Toch lukt het enquêtecommissies zelden álle informatie te achterhalen. Dossiers zijn niet altijd volledig, enquêtecommissies weten vaak niet op welke manier ze hun bevoegdheden kunnen uitoefenen en ook het punt dat private partijen niet gehouden zijn mee te werken, blijkt een probleem. Opvallend is dat met name de openbare verhoren weinig bijdragen aan de waarheidsvinding, terwijl die verhoren het lokale enqueterecht onderscheiden van andere onderzoeksmogelijkheden.

Verder valt op dat er nauwelijks een afweging wordt gemaakt over proportioneel gebruik van het instrument: vaak is de informatie al beschikbaar en wordt dus onnodige inbreuk gemaakt op de persoonlijke levenssfeer van getuigen. Het blijkt dat met name de openbare verhoren veelal worden gebruikt om getuigen te dwingen verantwoording af te leggen, terwijl het instrument daar nu juist niet voor is bedoeld.

De onduidelijkheden in de regulering van het lokale enquêterecht zorgen er dus voor dat het controle-instrument niet volledig aan de verwachtingen voldoet. Dit leidt tot de conclusie dat nadere regulering van het lokale enquêterecht en handreikingen voor raadsleden over het gebruik noodzakelijk zijn. Die handreikingen zouden duidelijk moeten maken welke afwegingen moeten worden gemaakt, voordat tot een lokale enquête wordt besloten en hoe vervolgens de lokale enquête wordt vormgegeven en bevoegdheden worden gebruikt.

Ilse de Haan, promovenda en plaatsvervangend raadsgriffier Westerkwartier